Objawy i fazy choroby
Borelioza może przebiegać bezobjawowo, ujawnić się jedynie pod postacią rumienia wędrującego lub może mieć postać rozsianą z zajęciem dużej liczby narządów i tkanek. Objawy choroby zazwyczaj pojawiają się w przeciągu 1-4 tygodni od zakażenia, jednak w niektórych przypadkach mogą wystąpić już po trzech dniach. Umownie przyjęto że choroba przebiega w trzech fazach: wczesnej zlokalizowanej, wczesnej rozsianej i późnej. Jednak nie oznacza to wcale, że u każdego nieleczonego wystąpi każda faza. Z drugiej zaś strony, nie u każdego chorego występuje faza wczesna. Może się zdarzyć, że od razu wystąpią objawy fazy późnej bez objawów fazy wczesnej .
Faza pierwsza, czyli wczesna zlokalizowana
Może trwać od 3 do 40 dni po ugryzieniu przez zakażonego kleszcza. W okolicy miejsca ukłucia pojawia się tzw. rumień wędrujący, który początkowo ma postać niewielkiej plamki lub grudki, powiększa się stopniowo w ciągu kilku dni aż do powstania czerwonej lub sinoczerwonej plamy z typowym przejaśnieniem w środku.
Rumień zazwyczaj przyjmuje postać okrągłą, pierścieniowatą, ale może też mieć kształt podłużny, z ostrą krawędzią lub z obrzękniętym brzegiem. Pierścień (czasami podwójny) powstaje w miejscu ukłucia i w zależności od tego miejsca, może być tak duży, że obserwowana jest tylko łukowata, czerwona linia, roztaczająca się na przykład na połowie pleców. Powstanie rumienia może odbywać się bez żadnych objawów, może przebiegać z miejscowym swędzeniem, bólem lub pieczeniem skóry albo z objawami ogólnymi, grypopodobnymi: gorączką, bólami głowi, bólami mięśniowo-stawowymi, powiększeniem węzłów chłonnych, kołataniem serca, zaburzeniami czucia czy męczliwością. Rumień wędrujący jest obecny u 50-80% osób zakażonych boreliozą, u części z nich zostaje nie zauważony (np. gdy umiejscawia się w miejscach trudno dostępnych), znika samoistnie (zazwyczaj po około 4 tygodniach ) lub zostaje błędnie rozpoznany i potraktowany maściami, po których ustępuje i zostaje błędnie uznany za zmianę wyleczoną. Rumień jest reakcją układu immunologicznego działającego w odpowiedzi na przemieszczanie krętków w skórze.
Drugą zmianą skórną pojawiającą się w pierwszej fazie jest chłoniak limfocytarny skóry, mający postać grudki lub sinawo-czerwonego guzka o średnicy 1-5 mm. Może być zlokalizowany w każdym miejscu ciała, jednak najczęściej umiejscawia się w płatkach usznych, łokciach, mosznie, brodawkach i otoczkach sutkowych. Brak leczenie może powodować utrzymanie się chłoniaka nawet przez kilka lat.
Gdy w fazie wczesnej zlokalizowanej nie zostanie podjęte leczenie przeciw bakteryjne boreliozy, infekcja przechodzi w fazę rozsianą, w której pojawiają się objawy wtórne.
Faza druga, czyli wczesna rozsiana
Następuje po kilku tygodniach lub kilku miesiącach od momentu zakażenia i jest wynikiem rozsiewu krętka borrelia z krwią i chłonką do dalszych miejsc ustroju: od układu nerwowego, serca, stawów czy skóry. Pojawiają się objawy wtórne boreliozy. W fazie drugiej najczęściej dochodzi do zapalenia stawów, zaburzeń neurologicznych i kardiologicznych. W przypadku zapalenia stawów najczęściej zostają niesymetrycznie zajęte stawy duże obwodowe, pojawia się zapalenie maziówki przebiegające z wysokobiałkowym wysiękiem. Objawy mają tendencję do nawrotów, różnicuje się je z seronegatywnym reumatoidalnym zapaleniem stawów. Zaburzenia neurologiczne przebiegają pod postacią nawracającego limfocytarnego zapalenia opon mózgowo – rdzeniowych, neuropatii obwodowych lub zapalenia korzeni nerwowych. Mogą wystąpić też objawy w postaci uporczywych bólów głowy, zespołu Bannawartha, porażenia nerwów cząstkowych z jednostronnym lub obustronnym porażeniem nerwu twarzowego, uszkodzenia mózgu, pogorszeniem koordynacji ruchowej, zaburzeń świadomości oraz zapalenia rdzenia kręgowego. Dość często pojawiają się również zaburzenia pamięci, koncentracji, zaburzenia snu, depresja, labilność emocjonalna, a także zmiany w układzie wzrokowym w postaci: zapalenia nerwu wzrokowego, rogówki, tęczówki i naczyniówki, zmiany w narządzie słuchu , przewodu pokarmowego i układu chłonnego. Zaburzenia kardiologiczne zaś polegają na postępującej kardiomiopatii, zapaleniu osierdzia, wsierdzia i mięśnia sercowego, lewo komorowej niewydolności serca, zaburzeniach przewodnictwa mięśnia sercowego aż do bloków całkowitych. W tej fazie choroby rumień wędrujący może występować wieloogniskowo, nie tylko w okolicach miejscach ukłucia przez kleszcza.
Faza trzecia, czyli późna (przewlekła)
Oznacza przetrwałe zakażenie, które pojawia się w okresie od roku do kilku lat od momentu ukłucia kleszcza. W tej fazie występują objawy w postaci przewlekłego zanikowego zapalenia skóry dłoni i stóp, destrukcyjne zmiany zapalne stawów, przewlekłe zapalenie mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych z przewlekłym zespołami neurologicznymi i psychicznymi.
Przewlekłe zanikowe zapalenie skóry kończyn polega na występowaniu czerwonych lub niebiesko-czerwonych zmian pojawiających się zewnętrznych powierzchniach kończyn. Zmiany te mogą występować wraz z ciastowatym obrzękiem i następowym zanikiem skóry. W niektórych przypadkach skóra nad dużymi stawami ulega stwardnieniu. Ponadto w fazie późnej może występować uszkodzenie nerwów wzrokowych, zwieraczy, zaburzenia czucia w kończynach i parestezje (drętwienie, mrowienie, zmiany temperatury skóry) Faza późna stanowi szczególnie trudną do rozpoznania postać boreliozy. Jest również trudna do leczenia medycyną konwencjonalną, bowiem mimo wcześniejszego podania antybiotyku, infekcja wciąż pozostaje aktywna. Aby rozpoznać przewlekłą boreliozę muszą być spełnione trzy kryteria:
- obecność choroby przez co najmniej rok
- występowanie przewlekłych objawów neurologicznych, takich jak:
- zapalenie mózgu,
- opon mózgowo -rdzeniowych
- występowanie objawów stawowych (zapalenie maziówki)
- aktywność infekcji mimo wcześniejszej antybiotykoterap